του Θάνου Ν. ΣτασινόπουλουΔρ. Αρχιτέκτονα Μηχανικού ΕΜΠ, AAGradDipl.
5.5.2009
Η πρόσφατη ανακοίνωση του νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου της Αθήνας αναζωπύρωσε το δημοσιογραφικό ενδιαφέρον για τον βιότοπο των Αθηναίων. Εφημερίδες και κανάλια προβάλλουν σχετικές συνεντεύξεις ειδικών και μη, με κοινό στοιχείο το προφανές: η πολεοδομική οργάνωση της Πρωτεύουσας είναι διάτρητη και χρειάζεται μπαλώματα. Κυρίαρχο συμπέρασμα είναι ότι πρέπει –επιτέλους- να ενισχυθεί το αστικό πράσινο με ποικίλους τρόπους: δημιουργία πρασίνων θυλάκων με κατεδάφιση κτιρίων ή και ολοκλήρων τετραγώνων, ενοποίηση και πρασίνισμα των ακαλύπτων χώρων, πράσινα δώματα.
Αυτή η πράσινη εκστρατεία έχει να αντιμετωπίσει δύο πανίσχυρους εχθρούς: αφενός την ιερότητα της ακίνητης ιδιοκτησίας, και αφετέρου τη λατρεία του αυτοκινήτου που χαρακτηρίζουν τη σημερινή ελληνική πόλη. Η πρώτη συνεπάγεται μεγάλο κόστος απαλλοτριώσεων και δικαστικούς μαραθώνιους, παράλληλα με τη διχογνωμία των επιμέρους ιδιοκτητών –κάτι που πιο παλιά βραχυκύκλωσε το Ενεργό Οικοδομικό Τετράγωνο του Τρίτση. Η δεύτερη συνδέεται όχι μόνο με τη κυκλοφοριακή συμφόρηση, αλλά περισσότερο με την ανάγκη στάθμευσης, η οποία είναι αναντίρρητη και οδηγεί σε επεμβάσεις σαν αυτή στην Πλατεία Κύπρου.
Περιμένοντας την εξεύρεση πόρων, τη θέσπιση κινήτρων, και τις νομικές διαδικασίες που συνεπάγονται οι προτάσεις που ακούμε, θα αργήσουμε να δούμε ‘πράσινη’ μέρα στην Αθήνα. Όμως κάθε μέρα κτίρια και αυτοκίνητα πληθαίνουν γύρω μας, η ασφυξία θεριεύει, το φαινόμενο της αστικής θερμονησίδας εντείνεται, ο Αθηναϊκός δομικός μύκητας κατατρώει τα Μεσόγεια. Αναμφίβολα χρειάζονται πρακτικές λύσεις που να είναι γρήγορα εφαρμόσιμες!
Ας δούμε εδώ μια πραγματική περίπτωση που ίσως μπορεί να δώσει τέτοιες λύσεις, είτε για άμεση εφαρμογή είτε για πιο μακρόπνοους σχεδιασμούς. Πρόκειται για τη λεγόμενη Νέα Περιοχή του Δήμου Παπάγου, κοντά στην Πολυτεχνειούπολη του Ζωγράφου. Είναι μια περιοχή της Αθήνας που άρχισε να κτίζεται στη 10ετία του ’60, αφού προηγουμένως είχε ρυμοτομηθεί σε μια έκταση με βράχια και πουρνάρια στους πρόποδες του Υμηττού (Εικόνα 1).
Στην περιοχή αυτή έχει εφαρμοστεί ένα σύστημα εναλλαγής λωρίδων ασφάλτου και χώματος -δηλαδή παράλληλων οδών και γραμμικών πάρκων- χάρη στο οποίο η υψηλή βλάστηση (κυρίως πεύκα και νεραντζιές) διαχέεται ανάμεσα στους οικοδομικούς όγκους (Εικόνα 2). Οι οδοί έχουν εκατέρωθεν αδιέξοδες παρόδους, οι οποίες καταλήγουν σε γραμμικά αλσύλλια (‘πρασιές’) με πυκνά πεύκα και αυτοφυή βλάστηση πάνω σε γυμνό έδαφος χωρίς καμία τεχνητή διαμόρφωση (Εικόνα 3). Ουσιαστικά πρόκειται για ένα απλό Ιπποδάμειο σύστημα με cul-de-sac και διαχωρισμό αυτοκινήτων και πεζών. Το αποτέλεσμα αυτής της διάταξης είναι η ελαχιστοποίηση της απόστασης μεταξύ κτιρίων και ‘εξοχής’, καθώς και η δημιουργία ζωνών αποκλειστικά για πεζούς χωρίς να βλάπτεται η οδική κυκλοφορία.
Εικόνα 1: Η Νέα Περιοχή Παπάγου
Εικόνα 2: Δρόμοι (κίτρινο) και άλση (πράσινο) εναλλάξ.
Εικόνα 3: Πρασιές μεγάλου & μικρού πλάτους στη Νέα Περιοχή Παπάγου. Η γειτνίαση κατοικιών-πεύκων είναι άμεση. Το χώμα της πρασιάς καλύπτεται μόνο από εποχιακά αγριόχορτα με πλακόστρωτα μονοπάτια τοπικά.
Θα μπορούσε άραγε να εφαρμοστεί μια τέτοια ιδέα σε άλλες περιοχές με πυκνότητα δόμησης μεγαλύτερη από αυτή του Παπάγου; Πρακτικά είναι κάτι απλούστατο: σε μια γειτονιά, κάθε δεύτερη –ή έστω τρίτη- οδός απογυμνώνεται από την άσφαλτο και μετατρέπεται σε γραμμικό πάρκο χωρίς καμία τεχνητή διάστρωση. Αυτές οι ζώνες βλάστησης δημιουργούν ανάμεσα στα κτίρια συνεχείς πράσινους διαδρόμους πεζών που διακόπτονται από καίριους άξονες οχημάτων μόνο όπου είναι εντελώς απαραίτητο.
Στην Εικόνα 4 φαίνεται σχηματικά η εικόνα μιας τυχαίας πυκνοδομημένης περιοχής της Αθήνας πριν και μετά μια τέτοια παρέμβαση.
Η λύση διαφέρει από τις γνωστές πεζοδρομήσεις ή τις οδούς ήπιας κυκλοφορίας: Απαραίτητο στοιχείο της είναι η διατήρηση του εδάφους εντελώς ακάλυπτου (πλην πεζοδρομίων σε επαφή με τα κτίρια), ώστε να διευκολύνεται η ελεύθερη ανάπτυξη κάθε είδους βλάστησης, όπως στην εξοχή. Τα μπάζα από την αποξήλωση της ασφάλτου μπορούν ίσως να μεταφερθούν σε κοντινή ανοιχτή περιοχή για υπόβαση διακοσμητικών λοφίσκων (όπως έγινε στο Βερολίνο με τα ερείπια του 2ου παγκοσμίου πολέμου).
Τα πλεονεκτήματα είναι πολλαπλά:
• Δεν χρειάζονται καθόλου απαλλοτριώσεις αφού πρόκειται για δημόσιους χώρους.
• Αντίθετα με άλλες προτεινόμενες λύσεις, δεν χρειάζεται ομοφωνία συνιδιοκτητών, αποζημιώσεις, μεταφορά συντελεστή, προσφυγές κ.λπ.
• Οι απαιτούμενες εργασίες διαμόρφωσης έχουν ελάχιστο κόστος, όπως και η μετέπειτα συντήρηση.
• Περιορίζεται η στεγανοποίηση του εδάφους -άρα και τα προβλήματα πλημμύρας- με θετικό αντίκτυπο στον υδροφόρο ορίζοντα και την βλάστηση.
• Εξασθενεί το φαινόμενο της αστικής θερμονησίδας αφού μειώνεται η μαύρη θερμική μάζα που απορροφά σημαντική ηλιακή ενέργεια και προστίθεται η δροσοποιός βλάστηση -αυτό μάλιστα στο ύψος της ζωής της πόλης αντί για τα απόμακρα δώματα.
• Δεν υφίστανται ζητήματα σαν αυτά που συνοδεύουν τα πράσινα δώματα: στατική επιβάρυνση κτιρίων (και μάλιστα ψηλά), φροντίδα και ανεμοπροστασία της βλάστησης, επάρκεια χώματος για μεγάλα φυτά.
• Διευκολύνεται η εγκατάσταση και τροποποίηση υπογείων δικτύων κοινής ωφέλειας.
• Επανέρχεται δίπλα στα σπίτια η παλιά αλάνα, ο κοινωνικός χώρος παιδιών αλλά και μεγάλων.
Εικόνα 4: Πράσινοι διάδρομοι στη θέση ασφάλτου σε πυκνοδομημένη περιοχή του κέντρου της Αθήνας
(πριν, μετά, λεπτομέρεια)
Φυσικά τίθεται το ερώτημα της κίνησης και στάθμευσης του αδηφάγου αυτοκινήτου. Με τη τρέχουσα παντοδυναμία του ΙΧ, βασική παράμετρος κάθε ρεαλιστικής πρότασης είναι (α) η ελευθερία πρόσβασης οχημάτων κοντά σε κάθε κτίριο και (β) η διατήρηση της υφιστάμενης χωρητικότητας της πόλης σε θέσεις στάθμευσης. Στην περίπτωση του Παπάγου τα σχετικά δεδομένα δεν είναι δυσμενή (ακόμη), αλλά τι γίνεται σε πυκνοκατοικημένες περιοχές όπως π.χ. στη Κυψέλη ή στο Παγκράτι; Η Εικόνα 5 δείχνει διαγραμματικά μια λύση όπου βρόγχοι ‘ήπιας κυκλοφορίας’ διευκολύνουν τη κίνηση οχημάτων χωρίς ανάγκη αναστροφής, διατηρώντας επίσης τις θέσεις στάθμευσης σχεδόν ανέπαφες.
Εικόνα 5: Κυκλική κίνηση στις παρόδους αντί για cul-de-sac
Σίγουρα το παρόν σημείωμα δεν αποτελεί συγκεκριμένη πρόταση, καθώς υπάρχουν πολλές λεπτομέρειες για εξέταση ανάλογα με τα δεδομένα κάθε εφαρμογής. Πρόκειται απλά για παρουσίαση μιας ιδέας που ίσως βρουν ενδιαφέρουσα κάποιοι πιο αρμόδιοι. Προσωπικά απολαμβάνω τα καλά αυτής της ρυμοτομίας στου Παπάγου εδώ και χρόνια…
Οι φωτό και τα σχέδια είναι του συγγραφέα και το εξώφυλλο από το http://files.posterous.comΤο post συνοδεύεται από το "Santa Maria (Del Buen Ayre)" των Γαλλο-Αργεντινο-Ελβετών
Gotan Project, που εμφανίστηκαν στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη στις 20 και 21 Ιουνίου.
Θυμάμαι ξεκάθαρα ότι αυτή ήταν μια πρόταση του Τρίτση, στο προεκλογικό του προσπέκτους την παραδειγμάτιζε στα Κάτω Πατήσια. "Να σπάσει η άσφαλτος και να βγει το χώμα έξω", έλεγε. Μετά ήρθαν τα φτηνά αμάξια του Μητσοτάκη και μετά τα αγροτικά του Κολωνακίου. Τα υπόλοιπα είναι ιστορία, που λέμε και στο Αμέρικα.
ΑπάντησηΔιαγραφήΕπίσης, κύριε Δούκα, είναι κωμικό να δίνετε ως προηγούμενο του Παπάγου, όπου κυριαρχεί η μονοκατοικία ή η έιτιζ πανταχόθεν ελεύθερη πολυκατοικία με πιλοτί.
Η Αθήνα (και μιλάω για το συγκρότημα εντεύθεν της Αθηνών Λαμίας και του πάλαι Σταυρού Αγίας Παρασκευής) είναι μια χαρά μεγαλούπολη. Αυτό θα φανεί καλύτερα μόλις φροντιστούν τα πάρκα της (και το Ελληνικό, γκουχ), αποκτήσει επαρκείς συγκοινωνίες (που πήγε η σχεδιαζόμενη γραμμή 4-Πέταλο, οέο;) και απαλλαγεί από το περίπου το 1/3 των αυτοκινήτων της. Αφήστε το σούπερ έξτρα πράσινο για το Βερολίνο και το Σίδνεϋ.
@Sraosha: Εγώ δεν φέρνω κανένα προηγούμενο, όλο το κείμενο με bold δεν είναι δικό μου, είναι του συγγραφέα/αρχιτέκτονα. Απλώς το αναπαράγω.
ΑπάντησηΔιαγραφήΔεν είμαι σε θέση να σας απαντήσω επί της ουσίας, δεν είμαι πολεοδόμος ή αρχιτέκτονας, ούτε θυμάμαι τις προτάσεις του Τρίτση. Μου φάνηκε μια καλή πρόταση και την αναπαράγω. Πάσα κριτική δεκτή - αλλά μην βαράτε τον πιανίστα, απλώς παίζει... :-)
Υ.Γ. Πάντως, λίγο έξτρα πράσινο δεν θα μας έβλαπτε - ειδικά εδώ στο κέντρο, που το φαινόμενο της "θερμικής νησίδας" είναι ανυπόφορο στους καύσωνες...
ΑπάντησηΔιαγραφήΤολμηρό μεν το σχέδιο, αλλά πραγματοποιήσιμο! Μακάρι να υλοποιηθεί όχι μόνο στην ΑΘήνα, αλλά σε κάθε ελληνική τσιμεντούπολη. Πριν 5 χρόνια είχα ακούσει στο ραδιόφωνο έναν περιβαλλοντολόγο να λέει πως αν κάθε ταράτσα οποιουδήποτε κτηρίου τη γεμίζαμε με λουλούδια, η μέση θερμοκρασία θα έπεφτε 2 βαθμούς κελσίου. Ας αρχίσουμε από τα πιο απλά λοιπόν, γιατί η αλήθεια είναι πως δε μας παίρνει άλλο να παίζουμε με το περιβάλλον και κατ'επέκταση με την υγεία μας και με την ποιότητα ζωής.
ΑπάντησηΔιαγραφήΕΛΕΝΑ(BlondeElena)
Πολύ ενδιαφέρον!
ΑπάντησηΔιαγραφήΜιλάμε βέβαια για μία γραμμή δέντρων στη μέση του δρόμου, αφού οι περισσότεροι δρόμου δεν έχουν αρκετό χώρο για περισσότερα, εκτός αν πρόκειται για κυπαρίσσια. Για πραγματικά αλσύλια με σειρές των 2 ή 3 δέντρων θα έπρεπε να κλειστούν οι πιο φαρδείς δρόμοι.
@athinovio: Ναι, κι αυτό λίγο είναι; :-)
ΑπάντησηΔιαγραφήκ.Δούκα,δεν ξέρω αν το σχέδιο είναι κάλο & εφαρμόσιμο,ξέρω όμως ότι δεν θα εφαρμοστή ΠΟΤΕ όπως και τόσα άλλα.Ευτυχώς υπάρχει το You Tube και βλέπουμε τη κάνουν (αυτοί)......που τρώγανε βελανίδια όταν εμείς....μπλα μπλα μπλα...
ΑπάντησηΔιαγραφήhttp://www.youtube.com/watch?v=gEv12li9hyI&feature=related
@papousk: Ειλικρινά, δεν ξέρω αν η πρόταση είναι εφαρμόσιμη. Θεωρώ όμως οτι πολλά πράγματα θα μπορούσαν να γίνουν - κι οτι σίγουρα κερδίζουμε όταν ακονίζουμε το μυαλό μας...
ΑπάντησηΔιαγραφή(κι όταν διώχνουμε νοοτροπίες "περί βελανιδιών" - εγώ ζηλεύω και θέλω τρελλά να πάω στη Στοκχόλμη)
Θα ήταν πράγματι ανακουφιστικό για την Αθήνα (και επιπλέον αισθητική παρέμβαση)ένα τέτοιο σχέδιο. Είναι εφαρμόσιμο αλλά χρειάζεται αυστηρό συντονισμό και συνέπεια ΚΑΙ πρέπει και οι ίδιοι οι κάτοικοι να το δεχτούν ΚΑΙ να υπάρχει συνεπής φροντίδα από τον δήμο. Εμείς εδώ έχουμε ένα γραμμικό πάρκο (βλ. http://www.diki.gr/museum/EL/city/routes.asp?building=06&route=3)από τα μέσα του '90 το οποίο αφ' ενός μεν ένα μεγάλο κομμάτι του δεν έχει ολοκληρωθεί (ίσως και να έχει γίνει τροποποίηση στα αρχικά σχέδια, δεν ξέρω ακριβώς) αφετέρου έχει μετατραπεί σε έξοχο πάρκινγκ αυτ/των, εκτός του ότι είναι γενικώς απεριποίητο - χθες μία φίλη μου έλεγε πως βγήκε και καθάριζε η ίδια τους θάμνους μπροστά στο σπίτι της.
ΑπάντησηΔιαγραφήΘυμήθηκα τις λεωφόρους της Μαδρίτης με τα μακρόστενα διαχωριστικά πάρκα μεταξύ των δυο κατευθύνσεων (που ενίοτε φιλοξενούσαν μέσα στο πράσινο και ωραιότατα καφεμπαράκια)... :-)
ΑπάντησηΔιαγραφήΠροκόπη καλημέρα. Είμαι συγκοινωνιολόγος και θυμάμαι από τον καιρό που σπούδαζα τέτοιες προτάσεις αλλά και τις εφαρμογές τους (στην Ελλάδα δειλά). Η περιορισμένη υλοποίηση τέτοιων και άλλων μέτρων traffic calming στη χώρα μας πιστεύω ότι σχετίζεται πρωτίστως με την κυριαρχία, στους πολλούς μικρούς δήμους, της "φυλής" των επιτήδειων αντιδημάρχων, που αρνούνται να δεχτούν παρεμβάσεις μικρού κόστους (και μικρής μίζας). Το γιατί κυριαρχούν αυτοί οι "τύποι" είναι μια μεγάλη συζήτηση, που έχει να κάνει με (ελλιπή) παιδεία αλλά και σκοπιμότητες και ίσως θεσμικό πλαίσιο.
ΑπάντησηΔιαγραφήΚύριε Δούκα, νόμιζα ότι η πρότασή μου ήταν σαφής ως προς τη σκοπιμότητα και τη μεθόδευσή της, αλλά φαίνεται ότι έκανα λάθος, γι’ αυτό επιτρέψτε μου μερικές διευκρινίσεις με βάση τα σχόλια που βλέπω στο blog.
ΑπάντησηΔιαγραφήΤο παράδειγμα της ρυμοτομίας του Παπάγου με διαδρόμους από άσφαλτο και από χώμα είναι παλιό όσο και άγνωστο, είχε δε υλοποιηθεί όταν ακόμη ο Τρίτσης σπούδαζε στην Αμερική. Ο Sraosha διαχωρίζει το συγκρότημα της Αθήνας σε ‘εντεύθεν’ και ‘εκείθεν’ με όρια την Αθηνών-Λαμίας και την Σταυρού-Ελευσίνας (υποθέτω ότι λέγοντας ‘Αγία Παρασκευή’ εννοεί την Ελευσίνα). Προσωπικά δεν θα χαρακτήριζα κανένα από τα εντεύθεν ή εκείθεν τεταρτημόρια ως «μια χαρά μεγαλούπολη» -και δεν νομίζω ότι αυτό είναι μόνο δική μου άποψη. Οι θερμικές συνέπειες της έλλειψης πρασίνου στο Λεκανοπέδιο έχουν γίνει αντικείμενο επιστημονικών μελετών, που αποτιμούν σε βαθμούς Κελσίου αυτό που βιώνουν όλοι οι Αθηναίοι σε ιδρώτα. Τα πάρκα της Αθήνας σίγουρα χρειάζονται φροντίδα και επέκταση όπως και οι συγκοινωνίες της, αλλά αυτό είναι άσχετο με την πρότασή μου, η οποία αφορά τη διάχυση του πρασίνου ΑΝΑΜΕΣΑ στα οικοδομικά τετράγωνα –ας το πούμε ‘Αποκέντρωση Πρασίνου’. Η ανάγκη αυτή προκύπτει από το ότι η θερμική επιρροή ενός πάρκου έχει μικρή εμβέλεια. Για παράδειγμα, το Πεδίο του Άρεως ανακουφίζει μόνο τα διπλανά τετράγωνα της κοντινής Κυψέλης, και το ίδιο συμβαίνει με όλους τους άλλους πνεύμονες πρασίνου, π.χ. Λυκαβηττός, Άλσος Παγκρατίου, Άλσος Άρη Αλεξάνδρου Υμηττού, κ.λπ. Επιπλέον, τέτοιοι πνεύμονες είναι μικροσκοπικοί ή και ανύπαρκτοι σε πολλές πυκνοδομημένες περιοχές της Αθήνας, όπως στη Καλλιθέα, τον Άγιο Δημήτριο, ή το Περιστέρι. Η εικόνα της Αθήνας στο Google Earth αρκεί για να πείσει ότι η φράση «Αφήστε το σούπερ έξτρα πράσινο για το Βερολίνο και το Σίδνεϋ» είναι σαδομαζοχιστική υπερβολή.
Τα πράσινα δώματα που λέει ο Ανώνυμος είναι ενδιαφέρουσα λύση, αλλά με αρκετά πρακτικά προβλήματα όπως αναφέρεται σύντομα στην πρότασή μου. Το κυριότερο είναι ότι οι ταράτσες βρίσκονται 10-20 μέτρα ψηλά και έτσι δεν προσφέρουν σκιά και δροσιά στο έδαφος όπου κινούμαστε. Επιπλέον σκοντάφτουν στις ίδιες ιδιοκτησιακές αγκυλώσεις που δεν επέτρεψαν να αξιοποιηθούν οι πίσω ακάλυπτοι με το ‘Ενεργό Οικοδομικό Τετράγωνο’ του Τρίτση.
Νομίζω ότι η athinovio είναι απαισιόδοξη: Πολλοί δρόμοι έχουν αρκετό πλάτος για να δεχτούν πάνω από μία σειρά δέντρων, κάτι που βλέπουμε σε κεντρικές οδούς με δέντρα και στα δύο πεζοδρόμια. Οι πράσινες λωρίδες του Παπάγου πάντως έχουν πλάτος 12-15 μέτρα μεταξύ κτιρίων.
Το παράδειγμα της Ρήγα Φεραίου στον Βόλο που αναφέρει η Sue είναι ενδιαφέρον, αλλά διαφορετικό από την πρότασή μου, η οποία αφορά τη δημιουργία πάρκων και όχι τσιμεντοστρωμένων πεζόδρομων ούτε οδών ήπιας κυκλοφορίας. Ας επαναλάβω ότι το να ξηλώσουμε την άσφαλτο και να αφήσουμε το χώμα ελεύθερο έχει τέσσερα (4) σημαντικά πλεονεκτήματα που δεν παρουσιάζουν οι γνωστές εφαρμογές: ελάχιστο κόστος υλοποίησης, μείωση της μάζας της ασφάλτου ή του μπετόν που απορροφά και επανεκπέμπει θερμότητα, συγκράτηση των ομβρίων, ελεύθερη ανάπτυξη βλάστησης πέρα από τα δέντρα.
Νομίζω ότι μια βόλτα στη Νέα Περιοχή του Παπάγου θα δείξει απτά τα δυνατά οφέλη από την εφαρμογή της ιδέας.
@Sue: Ναι, η συνέπεια στη συντήρηση είναι ένα άλλο μεγάλο μας πρόβλημα...
ΑπάντησηΔιαγραφή@Γεράσιμος: Δεν έχω πάει στη Μαδρίτη, μόνο στη Βαρκελώνη. Ωραία θα είναι κι αυτή... :-)
@Yank_o: Εννοείτε οτι η "φυλή" των αντιδημάρχων αντιδρά σε οτιδήποτε θετικό όπως αυτό, αν κατάλαβα καλά; Ή το ανάποδο;
@TNS: Α, ωραία, χαιρομαι που απαντάτε ο ίδιος - και γίνεται συζήτηση, την οποία εγώ δεν μπορώ να στηρίξω. Κι εγώ πάντως θεωρώ οτι χρειάζόμαστε όλο το πράσινο που μπορούμε να αποκτήσουμε...
Η "φυλή" αντιδρά σε θετικές λύσεις σχετικά χαμηλού κόστους.
ΑπάντησηΔιαγραφή